05 March 2024

Prej Nga vjen Drita? - Odakle dolazi svjetlost? - Where Does Light Come From?

- "Me cilësinë e pakompromis, si parim kryesor udhërrëfyes", shte4pia botuese e mirënjohur kroate FRAKTURA ka botuar në "Fraktura - najbolja literatura" - "Fraktura - letërsia më e mirë" tekstin "Prej nga vjen Drita", nga "Hartë memece për të mbyturit", me autor Arian Lekën.
 
- With uncompromising quality as a main guiding principle", FRAKTURA has published in Fraktura - najbolja literatura - the best literature - Odakle dolazi svjetlost? - Where Does Light Come From? Arian Leka - Prej Nga vjen Drita? (Hartë memece për të mbyturit. Fala Zeljka Somun and Seid Serdarević!

- Croatian version - S engleskoga prevela Željka Somun.

- English version - Translated from Albanian by Peter Constantine

08 January 2024

Jasna Šamić: Arian Leka: Poezi të zgjedhura / ARIAN LEKA: IZABRANE PJESME

ARIAN LEKA: IZABRANE PJESME

6 Januara, 2024




















Piše: Jasna Šamić


Arian Leka je veliki albanski pjesnik. Upoznala sam ga kad sam bila u rezidenciji za pisce u Tirani prije nekoliko godina. Tirana je za mene veliko, prijatno iznenađenje, i uspomena na taj boravak je neizbrisiva kao i susret sa pjesnikom Arianom i njegovom simpatičnom suprugom Silvanom (koja je, uzgred rečeno, i prevodilac i izdavač). Tu sam se sa svojim domaćinom, Arianom i sprijateljila. Arian mi je postao još bliži za vrijeme našeg zajedničkog izleta kod Bektašija, od kojih sam naučila još mnogo toga o ovom derviškom redu o kome sam inače mnogo pisala i ranije, kao i u knjizi eseja Mistika i « mistika », (Buybook, Sarajevo, II izdanje). Nakon boravka u Tirani, napisala sam i knjigu o mom boravku u svojstvu pisca u tom gradu i u toj zemlji. Tu sam prevela više pjesama Ariana Leke, sa francuskog i engleskog
jezika na bosanski, ali kako knjiga do sad nije objavljena, ni naš čitalac nije mogao pročitati Arianove pjesme u mom prevodu.

Za vrijeme tog jednomjesečnog boravka u Albaniji, posjetila sam i rodni grad Arijana Leke, Drač, grad na obali mora. Tema mnogih pjesama ovog pjesnika, pa i ove knjige je općenito more. "Mare nostrum mare mortum » kako reče sam autor. A možemo slobodno reći da su sve pjesme posvećene u ovoj zbirci emigrantima, čija se nada u bolji život završava često upravo u tom « logoru », kako ponekad još za Maditeran kaže Arian. Ili u tom plavom groblju.

Ovih dolje nekoliko riječi napisao mi je Arian prije nekoliko mjeseci sa željom da pročitam njegovu zbriku. Pročitala sam i zahvalna sam mu što mi je poslao pjesme i što sam ih imala prilike pročitati. Ne mogu reći da je to lijepa knjiga, to nije riječ za ovakvu poeziju. To je moćna i tužna knjiga, čiji se stihovi doimaju i kao apel na čovjekovu savjest, svijest, i humanost : «Upravo sam se vratio iz Beograda, kada su moje pjesme o moru objavljene – tema trgovine ljudima, emigracije i utapanja u Mediteranu i na našem Jadranu – Mare Nostrum – Mare Monstrum – Mare Mortum.» Posebnu, paradoksalno snažnu notu ovim pjesmama daju i isječci iz novina, takozvana crna hronika, ili policijski izvještaji koji se kreću od 1992. do 2015., ta naizgled suhoparna statistika koja se pojavljuje iza svake pjesme (osim onih obilježenih rimskim brojevima koji predstavljaju dugu poemu). A i ta "štura" fakta, tek nokoliko njih, djeluju gotovo isto toliko potresno kao i poezija Ariana Leke. Upravo stoga što slijede stihove ? Ne znam odgovor, ali vidim da je to vrlo uspješno ukomponovano sa stihovima. Kao da ih dopunjuju, stvarajući sličan dojam tragedije, kao i sama pjesma. Na taj način, ova poezija postaje i jedna vrsta dokumenta. Pjesničkog dokumenta. Potresni dokumentarac u stihu.

Ovi stihovi sigurno neće nikoga ostaviti ravnodušnim. Ne poznajem albanski jezik i ne mogu suditi da li je prevod do kraja tačan. U stvari moram istaknuti da tako nešto nije nikad moguće kad je riječ o prevodima stihova. Ali kako pjesme na srpskom jeziku nalaze odjeka u nama, čitaocima, uvjerena sam da je to vrlo dobar prevod i da autor može biti zadovoljan ovom knjigom, kojom želim uspješnu plovidbu i našim, balkanskim vodama, i « dobar vjetar », kako vele mornari.

A evo i nekoliko riječi iz biografije ovo pjesnika sa kraja knjige Izabrane pesme, (čiji je izdavač Izdavači Srebrno drvo, Treći Trg , Francuska 7 Beograd):

« Arijan Leka (1966) rođen je u lučkom gradu Draču (Albanija) i pripada grupi autora koji se pojavljuju kao avangarada nakon pada komunističkog sistema u Albaniji. Radi kao istraživač na Albanskoj akademiji nauka i profesor na Univerzitetu lepih umetnosti u Tirani (Fakultet za dramaturgiju i kinematografiju). Doktor je književnih nauka, odrabarnio je tezu Socijalistički realizam – Adventus i avantura između realizma i irealizma. Arijan Leka je autor 19 knjiga poezije, priča, novela, romana, scenarija za poetski teatar, eseja, knjiga za decu, kao i mnogih naučnih članaka, uključujući monografije Socijalistički realizam u Albaniji (2020) i Konsenzus i polemika (2022), koje je objavila Albanska akademija nauka. Književno stvaralaštvo Arijana Leke je nagrađeno šest puta nacionalnim nagradama za poeziju i prozu, među kojima dva puta književnim nagradama Albanskog udruženja pisaca za knjigu Brod sna, za najbolju knjigu poezije 2002, i najbolju poemu „Metafizika prirode" 2000. godine. »

Što se prevoditeljice Merime Krijezi tiče, recimo da je rođena je 1972. u Beogradu gdje, na Filološkom fakultetu, radi kao docent na Katedri za albanski jezik i književnost.

Prenosim ovdje tek nekoliko pjesama Ariana Leke iz već pomenute zbirke "Izabrane pesme", u prevodu Merime Krijezi, kako bi neki od naših čitalaca mogli da se barem donekle upoznaju sa ovim odličnim pjesnikom koji je uz to i čovjek koji ima srce. A možemo se svakako pitati da li je umjetnik koji nema srca uopšte umjetnik? Prisjećam se ovom prilikom riječi Mozarta: Genij bez srca je nonsens.


POREKLO MORA


Zakasnilo se i pitao sam…:
– Čije li će sada biti, o, ovo more, tako novo?

Dok su okrenute potrbuške, sa veslima pod vratom, spavale malene barke
A talasi se oplođavali nejakim jarčevima i rađali tugu.

Siročad su znala odgovor.
I tri su bila moguća:
1 – More je nastalo od znoja, govorili su im u školi.
2 – Stvorili su ga očevi, kada su jedno predivno more u moru isklesali.
3 – Nastalo je od suza, ponavljao si ti.


« 13. septembar 1995.:
Trinaestoro osoba je izgubilo život nakon potapanja motornog čamca u neutralnim vodama. Udavila su se i dva skipera. Zna se samo da su krenuli sa obala Valone. – iz hronika »


KUCANJE POD VODOM


Kada su kapije slomljene, kucaj o vodu.
U vodama mora nema izgubljenih,
ima razočaranih.
Grad je spavao kada su utopljenici do obale stigli,
A nasred betona pristaništa buknuo je korov,
Dok su se morske četvrti, u iščekivanju duple šestice
kockale sa zvezdama.
Jedinica na palubi! Jedinica u potpalublju!
U kafanama i tavernama opet tropa!
Tužna opijanja
Nasilje
Sitne greške
Prljava kajanja
Strast
Krivice oprane i ribom istrljane.
Na licima dremaju izdaje
I u naše se duše vraćaju vrlo pažljivo
Kao mačke posle parenja meko gaze
Po zidu sa slomljenim staklima.


U vodama mora nema nestalih.
Nema razočaranih.


NEMA KARTA ZA OTRANTO


Kada ste se vi udavili, na morskom groblju
iskopali smo rake.

– Tu posadili
Plave ljiljane
 …

I zatvorili slanike,
Kako smrt u jelo ne bi ušla.

– Bez reči.
Narikača

Prema obalama smrt pliva leđno.
Skrivajući noževe pod pazuhom.


 Na morskom groblju
– Uzalud smo čekali


SAM


Samoća u dubini dve čaše vina,
Jedan crveni i jedan beli konj.
Ništa nije onako kako izgleda
Kad imaš sve, ali nemaš s kim da podeliš.
Ubrzo će pasti kiša i kapije će se zatvoriti
Ko je ušao – ušao je, drugi ne mogu ući.
Dve čaše vina, jedan crni konj kraj posude za vodu.
Danas imam sve, ali nemam s kim da podelim.

Bez datuma
„Platio sam milion i osamsto hiljada lira kako bih sina ilegalno poslao
u Italiju… Nismo imali novca, ali nam ga je doneo jedan naš rođak koji je
migrant u Italiji… Samo da bi doneli telo u Albaniju platio sam tri i po miliona
lira. Brzo smo reagovali, u suprotnom sina bi nam sahranili tamo. Rođaci su
mi pomogli da skupim novac." – iz izjave oca jedne od žrtava


Morski Aušvic
SPAVAONICA I – Jadransko more


Stigli smo oznojenim brodovima.
Neki su hodali po vodi.
Dok su rupu provalije, na Otrantu, u koju su nas bacilli,
Zapušili oblacima.
Zatim su otišli.
Doveli su nas, nismo sami došli ovde.
Mi, prekriveni crnom vodom iznad nas, Romi nismo bili.
Niti profesori opčinjeni istinom tabua.
Nismo bili ni homoseksualci.
Niti disidenti, koji su istinu svećom tražili.
Bili smo jadni.
Jednici plavih očiju. Jadnici tamnih očiju.
Noćne alge za kosu. Plavokosi pesak na trepavicama.
Nismo bili najbolji na svetu.
Izabrali su nas jer smo dugo mogli da zadržimo dah.
Potopili su nas da zavarimo napuklo morsko dno, odakle nadire strah.
Slušaj!
Ne govori se otvoreno, već noću, pesme kitova kažu da,
Dodirnuvši dno, mi, utopljenici ovog podvodnog bunkera,
Postajemo Jevreji.
Ne znam ništa više.
Našem Gospodu, zabijaju zarđale esksere u jezik.
Zašivaju mu usta koncem.


Ovo je logor. Okružen žicom od pene.
Tokom rada, u zatvorenim spavaonicama sa zidovima od talasa,
Demontiramo naša tela.
Od udova pravimo delove kamiona.
Od očiju crno-bele filmove.
Puder od kostiju.
Lekove od sperme, jajnika i koštane srži.
Tražite sapune dobre marke?
Imamo mast za sveće, koje ne čađave hramove i svetilišta.
Od naših dana, istopljenih u livnici,
Izliva se spiralno vreme u obliku manjerke i kašike.
Nakvašeni hleb logora ispekli smo na suncu.
Stiže veče. Oblači nam pidžame.
Tuširamo se pre nego što legnemo u krevet.
Mokri dušeci. Čaršafi vodeni.
Mesec po nama pušta mlazove tople svetlosti.
Crnim zvezdama trljamo se jako.
Čistimo smrad naših imena.
Ti si bio novi ekser, o koji je okačena slika potapanja.
Belo platno,
Bio si ti.


RITMIČKI HEKSAMETAR


Ponovo se vratilo proleće i magle iznad mora
Moja sličnost sa čamcima pomalo počinje da bledi.

I kiše koje je Jug progonio neće padati slučajno
nakvasiće se nebo, zemlja, duša i udavljenici koliko-toliko.

Sa meseca otvoriće se pupoljci – sa cvetovima kojima ćemo
napraviti pijedestale visoke i heroje šaljivdžije.

Oblak puca, ruši oblike, zatvara oči i ubija ih umom,
na ovom svetu ponovo će biti ljudi – ali sve manje i manje anđela.

Brod je bio sto na moru sumnje, san o starim jedrima
nekada sam i ja imao dva prijatelja, a sada imam samo dva-tri papira.

27. maj 1998.:

Sedmoro mrtvih nakon sudara gumenog motornog čamca sa
gliserom krijumčara.
– iz hronike

29.03.2015.

"Tata, izvini ako sam te naljutio, obećavam ti da se više nikada
neću ponašati tako kao danas. Iskreno se kajem i videćeš da ću
održati obećanje. Ti si najbolji na svetu i mnogo te volim. Tvoje
malo srce koje te voli
."

Parče papira pronađeno u jakni jednog oca, koji je krenuo na put i
više se nije vratio, krajem marta pre petnaest godina, tog Uskršnjeg
petka, kada je odlučio da ode u Italiju ukrcavši se na patrolni brod
„Kater i Rades".
– iz štampe tog perioda

„… nastavak hronike:
Oko 2.30 danas ujutru, nakon potrage na licu mesta, albanska
policija je pronašla samo jednu torbu sa garderobom i par sportskih
patika."




Arian Leka est un grand poète albanais. Je l'ai rencontré lors de ma résidence d'écrivain à Tirana il y a quelques années. Tirana a été pour moi une grande et agréable surprise, et le souvenir de ce séjour est aussi inoubliable que la rencontre avec le poète Arian et sa charmante épouse Silvana (qui est, soit dit en passant, à la fois traductrice et éditrice). J'ai développé une amitié avec mon hôte, Arian. Notre lien s'est encore renforcé lors de notre excursion commune chez les Bektachis, où j'ai appris beaucoup de choses sur cet ordre de derviches dont j'avais déjà beaucoup écrit auparavant, notamment dans mon livre d'essais intitulé "Mystique et mystique" (Buybook, Sarajevo, deuxième édition).

Après mon séjour à Tirana, j'ai écrit un livre sur mon séjour d'écrivain dans cette ville et dans ce pays. J'ai traduit plusieurs poèmes d'Arian Leka du français et de l'anglais vers le bosniaque, mais comme ce livre n'a pas encore été publié, notre lecteur n'a pas pu lire les poèmes d'Arian dans ma traduction.

Pendant ce mois passé en Albanie, j'ai également visité la ville natale d'Arian Leka, Durres, une ville en bord de mer. Le thème de nombreux poèmes de ce poète, y compris dans ce livre, est généralement la mer. "Mare nostrum mare mortum", comme le dit l'auteur lui-même. En fait, tous les poèmes de cette collection sont dédiés aux émigrants, dont l'espoir d'une vie meilleure se termine souvent dans ce "camp", comme Arian appelle parfois la Méditerranée. Ou dans ce cimetière bleu.

Ces quelques mots ci-dessous m'ont été écrits par Arian il y a quelques mois avec le désir que je lise son recueil. Je l'ai lu et je lui suis reconnaissante de m'avoir envoyé ces poèmes et de m'avoir donné l'occasion de les lire. Je ne peux pas dire que c'est un beau livre, ce n'est pas le mot pour une poésie de cette nature. C'est un livre puissant et triste, dont les vers semblent être un appel à la conscience, à la conscience humaine et à l'humanité : « Je viens de revenir de Belgrade, lorsque mes poèmes sur la mer ont été publiés – thème du trafic d'êtres humains, de l'émigration et de la noyade en Méditerranée et sur notre mer Adriatique – Mare Nostrum – Mare Monstrum – Mare Mortum. »

Ces poèmes acquièrent une note particulière, paradoxale mais puissante, grâce aux extraits de journaux, la soi-disant chronique noire, ou les rapports de police qui couvrent la période de 1992 à 2015, cette statistique en apparence aride qui apparaît derrière chaque poème (à l'exception de ceux marqués de chiffres romains, qui représentent aussi un seul et long poème dont les titres portent les noms des ports méditerranéens). Et même ces faits "concis", quelques-uns seulement, sont presque aussi bouleversants que la poésie d'Arian Leka. Est-ce parce qu'ils suivent les vers ? Je ne connais pas la réponse, mais je me rends compte que cela est très habilement intégré avec les vers. Comme s'ils les complétaient, créant une impression similaire de tragédie, tout comme le poème lui-même. Ainsi cette poésie devient-elle une sorte de document. Un document poétique. Un documentaire poignant en vers. Ces vers ne laisseront certainement personne indifférent. Je ne connais pas la langue albanaise et je ne peux pas juger de la précision totale de la traduction. En fait, je dois souligner que cela n'est jamais possible en ce qui concerne les traductions de poésie. Les Français disent : la traduction – la trahison. Mais comme les poèmes en serbe résonnent puissamment en nous, lecteurs, je suis convaincue que c'est une très bonne traduction et que l'auteur peut être satisfait de ce livre, à qui je souhaite une navigation réussie dans nos eaux balkaniques et un "bon vent", comme disent les marins.

Voici aussi quelques mots de la biographie de ce poète à la fin du livre "Poèmes choisis", (éd. Srebrno drvo, Treći Trg, Francuska 7 Belgrade) :

"Arian Leka (1966) est né dans la ville portuaire de Durres (Albanie) et fait partie du groupe d'auteurs qui émergent en tant qu'avant-garde après la chute du système communiste en Albanie. Il travaille en tant que chercheur à l'Académie albanaise des sciences et en tant que professeur à l'Université des beaux-arts de Tirana (Faculté de dramaturgie et de cinématographie). Il est docteur en littérature, ayant soutenu une thèse intitulée "Le réalisme socialiste – Adventus et aventure entre le réalisme et l'irréalisme". Arian Leka est l'auteur de 19 livres de poésie, de contes, de nouvelles, de romans, de scénarios pour le théâtre poétique, d'essais, de livres pour enfants, ainsi que de nombreux articles scientifiques, y compris des monographies telles que "Le réalisme socialiste en Albanie" (2020) et "Consensus et
polémique" (2022), publiées par l'Académie albanaise des sciences. La création littéraire d'Arian Leka a été récompensée à six reprises par des prix nationaux de poésie et de prose, dont deux fois par les prix littéraires de l'Association albanaise des écrivains pour le livre "Bateau de rêve", meilleur livre de poésie en 2002, et le meilleur poème "Métaphysique de la nature" en 2000."

En ce qui concerne la traductrice Merima Krijezi, elle est née en 1972 à Belgrade et travaille en tant que maître de conférences à la Faculté de philologie, à la chaire de langue et littérature albanaise.

Je transmets ici juste deux ou de trois poèmes d'Arian Leka, tirés du recueil mentionné précédemment, « Poèmes choisis ». En fait, il s'agit d'une traduction à partir de la traduction serbe de Merima Krijezi, afin que certains de nos lecteurs puissent au moins se familiariser un peu avec cet excellent poète qui est également un homme au cœur généreux. Et nous pouvons certainement nous demander tous si un artiste sans cœur peut vraiment être un artiste. Je me souviens à ce sujet des paroles de Mozart : 'Un génie sans cœur est un non-sens.'"


ORIGINE DE LA MER


On était en retard et j'ai demandé :

À qui appartiendra désormais cette mer, oh, cette mer si nouvelle ?

Retournés sur le ventre,

avec les rames sous la gorge

les petites barques dormaient  

Et les vagues étaient fécondées par des petits boucs faibles donnant naissance à la tristesse.

Les orphelins savaient la réponse.
Et trois possibilités étaient envisageables:

1 – La mer est née de la sueur, leur disait-on à l'école.
2 – Les pères l'ont créée en sculptant une magnifique mer dans la mer.
3 – Elle est née des larmes, répétais-tu.


13 septembre 1995 : Treize personnes ont perdu la vie après le naufrage d'un bateau à moteur dans des eaux neutres. Deux skippers se sont noyés. On sait seulement qu'ils sont partis des côtes de Vlora. extraits de la chronique


PAS DE BILLET POUR OTRANTO


Quand vous vous êtes noyés, au cimetière marin nous avons creusé des tombes.

– Là, nous avons planté
Des lys bleus…

Et fermé les bocaux,
Afin que la mort n'entre pas dans la nourriture.

– Sans mot.
Pleureuse…

Vers les rives, la mort nage sur le dos.
Cachant des couteaux sous l'aisselle.


– Au cimetière marin
– En vain, nous avons attendu…


SOLITUDE


La solitude au fond de deux verres de vin,
Un cheval rouge et un cheval blanc.
Rien n'est comme il semble être
Quand tu as tout, mais personne avec qui partager.
Bientôt il pleuvra et les portes se fermeront,
Celui qui est entré – est entré, les autres ne peuvent pas entrer.
Deux verres de vin, un cheval noir à côté du seau d'eau.
Aujourd'hui, j'ai tout, mais je n'ai personne avec qui partager.

Sans date "J'ai payé un million huit cent mille lires pour envoyer mon
fils illégalement en Italie… Nous n'avions pas d'argent, mais un de nos
parents émigrés en Italie nous en a apporté… Juste pour ramener le
corps en Albanie, j'ai payé trois millions et demi de lires. Nous avons
réagi rapidement, sinon ils auraient enterré notre fils là-bas. Des
parents m'ont aidé à rassembler de l'argent." – extrait du témoignage
du père d'une des victim
es.


… suite de la chronique:
Ce marin, aux alentours de 2h30, après une
recherche sur les lieux, la police albanaise n'a trouvé qu'un
seul sac contenant des vêtements et une paire de baskets

 








05 January 2024

Daša Drndić - Me Shqipërinë në xhep: Njeriu nuk është zog

DAŠA DRNDIĆ - ME SHQIPËRINË NË XHEP: NJERIU NUK ËSHTË ZOG


Nuk e di si do ta kuptonin perëndimorët rrënjosjen e toponimeve në peizazhet tona mendore (eurolindore). Për ta një fenomen i tillë ndoshta do të qe ekzotik, në mos po zbavitës apo i pakuptueshëm. Por mirë që ekzistojnë; këto peizazhe nuk duhet të jenë jehonë nostalgjie, ato shpesh janë thjesht vula që ngulit kohën në kujtesë, janë pjesë e jetës sonë, një konfirmim i qëndresës, sado të pavetëdijshme, por të fuqishme, ndaj idesë shpesh agresive dhe manipuluese se me një "epokë të re" lind edhe një "njeri i ri" në gjarpërimet cerebrale të të cilit "ideologjia e re" do të ngulitë një "gjuhë të re" dhe një "kujtesë të re".
Gjuha është një bishë e mrekullueshme mbështjellë brenda nesh, herë e egër, herë e zbutur, por e pamposhtur.
Arian Leka më tregon se si mbi fasadat e disa ndërtesave mund të shihen ende mbishkrime të zbehura me drapër, çekanë bërë me rreshta tullash të keqe. Nga një kopsht në Rovinj, ende mund të shihni fasadën e një shtëpie të vjetër me mbishkrimin "Rroftë Titoja".
Në kujtesën e Durrësit është ngulitur shëtitorje "Vollga" dhe, megjithëse nuk ka ndonjë tabelë sinjalizuese që të çon drejt tij, Parku i Vollgës është po aty. Sot e kësaj dite njerëzit shkojnë në kafene "Krimea" për një birrë, pavarësisht se sovjetikët kanë ikur, në fakt "nuk ekzistojnë më". Në Rjeka, ata mbi të tridhjetat i quajnë kinematë (çfarë ka mbetur prej tyre) "Beograd" dhe "Partizani".
Pastaj, ka edhe emra personalë të gjeneratave të tëra, brenda të cilave e tashmja pasqyrohen tronditjet e së kaluarës në emra të rinj.
Po, të gjithë jetojmë në emra; unë jetoj në emrin Durrës, toponim që është adresa ime më e sigurt!, më thotë Ariani.
Edhe pse në Jugosllavi shteti nuk përcaktonte me ligj se cilët emra personalë ishin të pranueshëm dhe cilët jo (në Shqipëri kjo ishte), pas luftës lindën Stalinka, Mashinka, Traktorka dhe Sllobodanë disi më "të denjë", ndërsa në Shqipëri lindën Tatjanat (Onegin), Anat (Karenina), Natashat (Rostov), Svetlanat, Vladimirët dhe Borisët, që nuk kishin të bënin me historinë shqiptare të paraluftës dhe traditën e saj. Gjithsesi, mirazhet shfaqen në tokë ranore, rrokaqiejt mbijnë në tokë të paqëndrueshme sizmikisht. Mitet janë një mashtrim i fuqishëm.
Për të mos folur pastaj për rrugët dhe sheshet në Tiranë. Stalini dhe Hoxha u zhdukën (si dhe statujat e tyre), dhe Mustafa Kemal Ataturku u zhvendos, për t'ia lënë vendin Vilsonit, Sarkozisë , Bushit, Shopenit dhe Berluskonit e, bashkë me ta, erdhën edhe Bukureshti, Italia, Dubai, Stokholmi, Kuvajti, Monte Karlo, Shkupi...
Kujtimet tona vetjake dhe kolektive duket se ruhen në galeritë e muzeve personale, thotë Ariani. Topose të ngrira të së kaluarës, në të cilat njerëzit besonin se dhuna dhe revolucioni çojnë në një të nesërme më të mirë, topose të ngrira, në të cilat jemi ende të bllokuar edhe sot. Shikoni dhe dëgjoni, më thotë Ariani, qysh në vitin 1917. Majakovski këndon: "Rrugët janë furçat tona, sheshet janë paleta".
Nuk janë ngrirë, them unë, ne i frymëzojmë, ato na marrin frymën.
Kështu, në lëvizjen time të kufizuar nëpër Tiranë dhe Durrës, e kap veten të zhytur në vorbullat e së shkuarës, në qendër të së cilës vërshon e tashmja dhe kjo, si shkopi magjik i magjistarit, përpiqet të qetësojë ujërat e thella. Mund të kisha qenë në çdo pjesë të Europës dhe të kisha gjetur rrethina që i përkasin kësaj pazëllit shqiptar.
Po shikoj detin, detin e Arianit në Durrës, unë, njerium me kodin gjenetik të të njëjtit det, deri tani dhe kaq të ndryshëm e të ngulitur thellë. A mund të gjendet lidhja?
Kur zhyt gishtin në det, je i lidhur me të gjithë botën, thotë ajo thënie teveqele e cila, me sa duket, ka për qëllim të ofrojë rehati (të rreme) për lirinë dhe për ata që janë në ankth.
Dëgjoj, lexoj dhe vëzhgoj llogaritjen e Arianit për atë ujë të gjerë, në të cilin ai kërkon përgjigje të ndërlikuara, kufijtë e të cilëve gjithmonë shtrihen shumë përtej kufijve të çdo vendi, çdo historie.
E kuptova për herë të parë që deti im ishte më shumë "i mirë" sesa "i bukur", atëherë kur deti filloi të na sillte objektet, që nuk i kishim parë më herët, ato gjëra të vogla, të zakonshme nga përditshmëria e të tjerëve, të cilat nuk gjendeshin në vendin tonë, por që i kishim dëshiruar shumë. Mbi ato sende të vogla, shpesh të fermentuara, mbetje në fakt, plehëra, në të vërtetë, ne lexonim: Made in Italy, Made in France, Made in Germany. Nëpërmjet këtyre objekteve në portin e qytetit tim, Mesdheu lidhej me pjesën tjetër të botës dhe, ndryshe nga qyteti, që ishte si një kështjellë e pathyeshme, porti u bë për mua një mikrokozmos gjuhësh, fytyrash, anijesh e udhëtimesh. Përveç atyre që deti i mbante përsipër a i çonte në fund (shishe bosh Coca-Cola, kanaçe birre Heineken të grimcuara, kuti Marlboro gjysmë të dekompozuara), këto objekte të huaja, të mirëpritura si miq, i sollën edhe marinarët, përfshirë babanë tim (biçikleta gjermane MIFA, nga Roterdami, kasetofoni im i parë i markës Philips, nga Rijeka, një kryq i artë që e mbaja në një zinxhir, të fshehur, në qafë, edhe pse nuk jam i krishterë). Dhe, filluan mësimet e mia të para të gjeografisë dhe historisë, nëpërmjet këtyre objekteve - Websters dhe Larousses imagjinare të xhepit, përmes së cilave unë lundrova në 'botën e ndaluar'. Për lirinë.
Në xhepat e Arianit vërshojnë shumë më tepër se kaq, jetë të tëra të ndara nga frika, sfida, zemërimi, kërkimi, por edhe dashuri e afërsi, në gëzime të vogla të përditshme. Ariani flet dhe unë pyes se si ishte e mundur e gjitha kjo, si mund të zgjaste kaq gjatë ky makth, dhe ai, si dhe Elsa Demo , një gazetare, përsërisin: Bota na ka harruar dhe kështu, me kalimin e kohës, jemi bërë thellësisht të ngrirë. E shihnim Europën nga vrima e çelësit, sepse dritaret ishin të mbyllura. Cili gisht, futur në det, të lidh me botën!? Në vendin tonë distopian, deti u bë një mur që na rrethonte dhe ishte i rrezikshëm për jetën ta sfidonim atë.
Tre rreshta fuçish të ngjitura në shtratin e detit dukeshin nga bregu, vazhdon Ariani. Rreshti i parë ishte kufiri për fëmijët dhe notarët e dobët, i vendosur rreth njëqind metra larg tokës. Rreshti i dytë u ankorua në një thellësi më të madhe, rreth dyqind metra nga bregu - vija e demarkacionit për notarët e mirë. Ai rreshti i dytë ishte paralajmërimi i fundit për të gjithë ne. Askush nuk u lejua të kalonte ndonjëherë atë vijë. Pas saj pluskonte një rresht i tretë me fuçi – bova të kuqe pas të cilave policia kufitare priste gati për 'aksion', që do të pasohej me arrestime dhe akuza për arratisje nga atdheu socialist. Pas atij rreshti të tretë shtriheshin dy dete, Adriatik dhe Jon, për ne një hapësirë e pafund lirie, për qeverinë - një hapësirë rreziku nga e cila fshihet vazhdimisht armiku.
Ato fuçi, ishin bunkerë lundrues, them unë.
Mina detare, thotë Ariani, që shpërthyen për ne të lindurit në vitet 60-70, të cilat vranë ëndrrat e ditës kur do të merrnim guximin të hapim një kalim nga ai varr i atëhershëm blu. Më pas erdhën vitet nëntëdhjetë dhe deti ynë i ngirë u kthye në jetë.
Unë mbaj anijen e fundit në shpinë,
Por nuk gjej dot detet mbi të cilat ta lësgoj , shkruan Ariani, i rritur tanimë.
Në çfarë rrëmuje është shndërruar ai det sot, në "botën e lirë", në çfarë e shndërruan atë rrobaqepësit e luftës, njëzet vjet më vonë? Artisti dhe performuesi rus Petr Pavlensky , i cili në vitin 2013, në Shën Petersburg, u shtri lakuriq para Asamblesë Legjislative, i ngulitur në një top shumështresor me tela me gjemba, ose, edhe më keq se kaq, gjithashtu, sikur të kishte lindur nga nëna e tij ashtu, ulet pranë mauzoleumit të Leninit në Moskë, në Sheshin e Kuq, në të njëjtit vit dhe hedh në kalldrëm skrotumin e tij me gozhdë të trasha.
Dhe më kujtohet "instalimi" i Shqipe Jonuzit , një artiste e re pamore nga Kosova, në ekspozitën tashmë tradicionale ndërkombëtare shqiptare "Onufri" (në ekspozitën e parë të së cilës, njëzet vjet më parë, mori pjesë edhe Slaven Tolji ynë, por kujt i intereson kjo?), një instalacion i titulluar Castle Europe.
Ai kub qelqi në të cilin një qenie njerëzore e burgosur lufton, pavarësisht nga mesazhi dhe ekspliciteti i tij ndoshta i drejtpërdrejtë, të paktën më la një përshtypje më të fortë sesa ekspozimi i veprave tashmë të konsumuara, madje të kota-sentimentale dhe manipuluese të Yoko Onos dhe Marina Abramovićit.
Kufijtë e territorit të mbyllur po zgjerohen. Europa po kthehet në një Shqipëri të zgjeruar njëmijë herë ish-socialisto-komuniste. Rojet qëndrojnë në skajet e saj, qentë e zinj gërhasin në zorrët e saj dhe ne jemi gozhduar (gozhdojmë veten) në tokën e saj autike, jomikpritëse dhe narcisiste. Fuçitë nga fëmijëria e Arianit rishfaqen, shumohen dhe shumëfishohen si viruse të këtyre dhe viruse të atyre që madje kërcënojnë të na heqin mendjen.
Dhe, më në fund, të kthehemi te Franzen** dhe zogjtë e tij. Zogjtë më treguan ekzistencën e një dimensioni të ri të botës. Konceptimi im për të bukurën ndryshoi rrënjësisht, sepse u dashurova shumë me zogjtë, broçkullis Franzeni, natyrisht, duke mos menduar për metaforat. Tani po e shlyej kohën e humbur, thotë ai, duke e kaluar gjysmën e dytë të jetës sime duke vëzhguar zogjtë. Kështu bëra një seri fotosh për National Geographic për zogjtë nga Shqipëria. Shqipëria ka habitate të bukura ligatinore, ku zogjtë po zhduken për shkak të gjuetisë pa leje. Nëse situata në Shqipëri do të përmirësohej, tha Franzen, nëse gjuetia e shpendëve do të ndalej në zonat e mbrojtura, thotë ai, ekziston mundësia për një rikuperim të shpejtë të habitateve të shpendëve. Po, mund të ketë shpresë për zogjtë!
Po errësohet. Nisjen e autobusit drejt Tiranës e presim në një kafe përballë rrafshine që imiton stacionin dhe ku ka një turmë të paparë njerëzish. Në një skarë të improvizuar, një grua gatuan salcice, duke mbajtur një mace në krahë, pranë saj në një breg të ulët një burrë shet fara, fëmijët vrapojnë dhe bërtasin, transportuesit privatë bërtasin furishëm Tiranë! Tiranë! Pastaj na kalon një burrë me një kafaz plot harabela.
Shiko, thotë Liljana, ka ardhur Gurdjieff ***.
I kredhur në mendimet e mia, shihja harabelat në pemë, fluturonin nga dega në degë dhe shijonin heshtjen e pasdites. Papritur më erdhi në mendje një mendim: "Pse nuk pe4rpiqem të fitoj para nga harabelat? Sarti, që banon në këtë vend, është shumë i dhënë pas kanarinave dhe zogjve të tjerë këngëtarë dhe pse qenka harabeli më i keq se kanarina?!" Në rrugën që kalonte pranë parkut të qytetit kishte një stacion autobusi, ku karrocierët, gjatë vapës së pasdites, dremitnin dhe pushonin në makinat e tyre. Shkova tek ata dhe këputa qimet e bishtit të kalit, që më duheshin për kurthet të cilat, pasi i ndreqa, i vura në vende të ndryshme. Filosi më shikonte me shumë kujdes gjatë gjithë kohës. Shpejt, në njërën prej kurtheve, u kap një harabel, të cilin e nxora me shumë kujdes dhe e çova në shtëpi. Aty i kërkova pronares të më jepte hua një palë gërshërë, e qetha harabelin që të ngjante si kanarinë, teksa e lyeja me imagjinatë me ngjyra aniline. E çova harabelin në Samarkandën e Vjetër, ku e shita menjëherë si një "kanarinë amerikane" speciale. Mora dy rubla për të. Me ato para, bleva menjëherë disa kafaze me ngjyra të thjeshta dhe, që atëherë, fillova t'i shes harabelat në kafaze. Për dy javë shita tetëdhjetë nga ato "kanarinat amerikane". Tre-katër ditët e para, kur shkova për të gjuajtur harabela, mora me vete edhe Filosin; më pas, megjithatë, e lashë në shtëpi, sepse tashmë ishte bërë i famshëm në mesin e djemve të Samarkandës së Re, kështu që një tufë prej tyre do ta ndiqnin në parkun e qytetit, ku i trembnin harabelat dhe më pengonin t'i kapja. Ditën që ndalova ta merrja me vete, Filosi u zhduk nga shtëpia herët në mëngjes, për t'u kthyer në mbrëmje, zgjyrë dhe i lodhur, për të lënë një harabel të ngordhur në shtratin tim. Nuk rrezikova të qëndroja më gjatë në Samarkandë. Kisha frikë se mos djalli mund ta merrte vesh shakanë dhe se mund të ndodhte që një nga kanarinat e mia amerikane të gjendej nën shi, ose të donte të lahej në ujin që i dhanë për të pirë në kafaz. Dhe atëherë do të ishte vërtet një kaos, sepse kanarinat e mia amerikane do të shndërroheshin në harabela të mjerë, të qethur dhe të shpërfytyruar.
Pra, jo gjithçka është ashtu siç duket. Dhe, njeriu nuk është zog.

* Teksti u krijua si pjesë e projektit Aesthetic Education Expanded, i cili u financua si pjesë e programit "Europa Krijuese" të Bashkimit Europian.
**Bëhet fjalë për Jonathan Franzen, shkrimtari dhe vrojtuesi i shpendëve, që shkroi për "National Geographic" mbi gjuetinë pa kriter të zogjve këngëtarë e shtegtarë në Shqipëri.
*** ´Georgij Ivanovič Gurđijev, mistik dhe filozof armeno-grek që shënoi fillimin e një epoke të re shpirtërore në Perëndim. (Nga libri „Takime me njerëz të jashtëzakonshëm".)

________

Teksti u krijua si pjesë e projektit Aesthetic Education Expanded, i cili u financua si pjesë e programit 'Europa Krijuese' të Bashkimit Europian.

Tekst je nastao u sklopu projekta Prošireni estetički odgoj (Aesthetic Education Expanded) koji je financiran u sklopu programa 'Kreativna Europa' Europske unije.

03 January 2024

Daša Drndić: Me Shqipërinë ne xhep: Shpina e detit / Leđa mora

DAŠA DRNDIĆ: ME SHQIPËRINË NË XHEP: SHPINA E DETIT
Europa "harron" se në juglindjen e saj frymon një vend me tre milionë shpirtra. Atje Europa ka parë gjithmonë një boshllëk (zbrazëti) për dekada, një njollë të bardhë e të padëmshme, ekzistencën e së cilës ajo e shkundë prej supeve.
Kam një problem të madh me përqëndrimin. Jam lodhur nga qeveria e karikaturave lakmitare të Republikës së Kroacisë dhe epigonet e saj të zgjuar. Të gjitha fytyrat e tendosura e të vrenjtura në shfaqjen dramatike „L'etat c'est moi". Me ecjen e tyre marshuese, ata lajmërojnë errësirën që po mbërrin, gjë që sigurisht nuk është aspak qesharake. Duke thëthorë paqen time, ata më tërheqin drejt një historie horrori, të cilën e kam parë tashmë. Për mua është e vështirë të përballem me ngjarjet dhe të bëj sikur asgjë e rrezikshme apo e sëmurë nuk po ndodh rreth meje. Sepse e dimë se si përfundon me spektatorët. Por po përpiqem.
Kam një problem gjithmonë e më në rritje me shkrimin e ditarit të Shqipërisë. Prej muajsh jam kredhur në vendin e quajtur Shqipëri, studioj njerëzit e këtij vendi dhe shoh ëndrra makthi. Nuk di nga të filloj, për secilin hap vijues. Si mund të pe4rmblidhen në pak fjalë teksti jetët e njerëzve? Këto jetë (jetët e privuara nga jeta), janë jetë të ndërlikuara, më komplekse se jeta mesatare e europianëve mesatarë; ata kanë emra, kanë fytyra, kanë një të kaluar të dendur dhe unë i pashë në sy disa prej atyre jetëve. Si t'i ngjeshim shekujt ose, hajde, së paku të tashmen (e cila është edhe e kaluara), në një kolonë të vogël ,që lexuesi (i fundit) të fluturojë mes pëlqimeve të kota në Facebook dhe pirjes së kafesë së mëngjesit? Fast food, fast living and slow thinking. Një fyerje për çdo jetë, edhe nëse do të merreshin vetëm me një degë të saj. I detyrohem një libër Shqipërisë.
Sot Shqipëria është një kujtim. Realiteti i saj është një kujtim dhe e tashmja kthehet në një realitet të pavlefshëm, në një realitet identik dhe katastrofik në të cilin noton pjesa më e madhe e botës.
Vlera e madhe e kujtesës është se ajo fillon nga humbja, thotë Kierkegaardi. Kujtesa është e mbrojtur dhe e sigurt - nuk ka asgjë për të humbur. Por, do të shtoja, edhe kujtesa është subversive - për ata që i shmangen, sepse kujtesa, sado e lëngshme qoftë ajo, flet për atë që ekzistonte, pra, për të vërtetën.
Kur miku im më pyeti, si ndihem në Shqipëri, i thashë, më dhemb.
Nuk e kuptoj, tha ai.
Rezonancë, thashë. Rezonanca.
E kam katapultuar veten me dëshirë në botën e regjisorit Yorgos Lanthimos, në filmin e tij „Kynodontas" (Dogtooth - Očnjak), që më jep të dridhura dhe më jep dëshirën të dal prej lëkurës sime sa herë që mendoj për të.
Arian Leka. Poet dhe prozator, muzikant, kritik, përkthyes dhe botues, i lindur në vitin 1966. Ai ka një Silvana të bukur dhe binjakë njëzet vjeç, më flet për Niçen, e do Heidegerin, e do Durrësin e tij të lindjes, ka pikëllim për babain e tij, vdekur së fundmi, një detar në anijet transoqeanike. Më sili një kartolinë të portit të Rijekës, më tha para mbërritjes sime në Shqipëri:
Stari pomorci
Oblikuju barke u poljima
Jer postoji jedno more za život
I jedno nebo za smrt. (Lundërtarët e vjetër)
(përkthim nga Daša Drndić)
Arian Leka – u Tirani moj anđeo čuvar: Arian Leka – engjëlli im mbrojtës në Tiranë.
Me poezitë dhe prozën e tij, Arian Leka shtrydh veten si amerikanët shtrydhin portokallet. Ai kryen vetëvrasje në heshtje dhe kështu, në mënyrë paradoksale, rikthehet në jetë. Dhe si mund ta shtrydh unë Arian Lekën në pesë ose gjashtë paragrafë?! Beteja e tij me gjuhën, me gjuhët e shumta, nga të cilat burojnë herë shkronja të përgjakshme, herë melodi të qeta (flauti, sepse Ariani i bie flautit), që dalin nga padukshmëria.
I mbytur në det – Mbytur nuk det
U moru potopljeni – Mbytur në det
…i sjećaš se: poći ti je odavde…
tamo pod trepavicama
gdje oproštajni san
oblacima pokriven –
razmiče krpe Božje košulje.
(përkthim nga Daša Drndić)
Për Arianin, deti, duke përfshirë edhe detin në Durrësin e tij, natyrisht nuk është vetëm një fenomen gjeografik, në tekstet e tij ai nuk funksionon ekskluzivisht si metaforë, as si simbol lirie dhe hapjeje, apo si barrierë. Pafundësia e fuqishme dhe e tmerrshme, që izolon edhe njeriun edhe mendimin; për Arianin deti është një histori për marrëdhënie me vetveten dhe historinë, ai tregon rrugën drejt katarsisit personal dhe kolektiv, është një rrëfim, një mallkim dhe një lutje.
Leđa mora – Shpina e detit
Moji su ljudi okrenuli leđa moru
i ja imam istu slabost
potapam brodove
bušim ih na obali i odlazim daleko
tamo gdje mi oblaci prizivaju ribe
tamo gdje svako stablo krije stabla u utrobi
svaki grob je brod razvijenih jedara
jer moji su ljudi okrenuli leđa moru
i povraćaju samo zbog posvećenog
kruha ove zemlje
i pića.
(përkthim nga Daša Drndić)
Po shkoj ne Durres i them Arianit.
Le të shkojmë në det, thërret Ljiljana.
Dhe Ariani përgjigjet:
Durrësi ka pasur gjithmonë bashkëpunimin më të mirë me kontinentin. Shumë kohë më parë, sa isha ende fëmijë, shikoja anijet e vogla, brenda të cilave marinarët kultivonin mëllagat. U duhej të ndanin ujin e pijshëm në pjesë - tre pjesë për veten e tyre, nga një për çdo vakt ditor dhe pjesën e katërt për mëllagat.
Nuk jam i sigurt nëse detarët e vjetër, ata që mbanin beretat e zeza paksa shtrembër në kokë, gjithmonë me llullë në gojë, që nuk do i qëllonin kurrë albatroset me mbetjet e duhanit të djegur, por e shkundnin hirin mbi çizmet e tyre, janë ende gjallë sot. Pas mbylljes së kafenesë Detari, një vend ku, varur pas derës së e jashtme, shikoja kapedanët në pension, që shoqëroheshin me më të rinjtë e shkollës detare, ndërsa bosmanët (term detar bisedor edhe për një bos), hamenjtë dhe punëtorë krahu të portit, ulur anash tyre, si për të thënë se hierarkia e vendosur në det nuk mund të anulohet me të shkelur në tokë të fortë.
Pas mbylljes së kafenesë Detari, nuk më mbetej gjë tjetër veçse të hetoja shenjat dhe të fshehtat e detit në varrezat e vjetra të qytetit. As atje nuk kam hasur në ndonjë shenjë të dukshme të simbiozës së njeriut me detin. Nuk kam hasur shkronjë të gdhendur në gurët e varreve, asnjë spirancë bronzi, si zbukurim pranë fotografisë së dikujt. As bashin e një anijeje si formë varri. Asnjë foto e një njeriu me uniformë marinari, asnjë fjalë të llojit 'lindi', -'mbytur' në vend të ‚lindi' - 'vdiq'.
Nuk pashë asnjë sirenë të gdhendur, as mbetje litarësh të ngatërruar, nuk gjeta asgjë detare në varrezat e qytetit të Durrësit, në qytetin tim të lindjes, në provincën time, të rrethuar nga deti pothuajse nga të gjitha anët. Ky nuk është qortim. Ai që vdes e lë profesionin. Ndoshta është një rregull i pashkruar i profesionit të detarit, të rikthejë në det atë që është detare dhe të mbajë tokë atë që është tokësore.
Jo vetëm tek varrezat, por edhe në qytet nuk gjeta shenja të forta që të tregonte mjedisin bregdetar të Durrësit, ndonjë lidhje mes detit dhe njerëzve që jetojnë këtu, as edhe një gjurmë dashurie për ujin e kripur. Nuk kam dëgjuar kurrë që dikush të premtojë të ndërtojë një muze të detit, të cilin mendoj se e ka çdo qytet bregdetar. Por as ky nuk është qortim, por një vërejtje për kujtesën.
Nëse dëshiron të blesh një suvenir, merr të paktën një figurinë prej balte nga kodrat përreth dhe do të kthehesh me zemër të rënduar. Në Durrës mund të blesh shqiponja, por jo pulëbardha prej druri. Gjergj Kastriotin (Skënderbeun) mund ta blini mbi kalë, mund të blini edhe shpata e thika të zbukuruara me filigran. Mund të admironi bunkerë alabastre, qeleshe, çanta dhe mbulesa tryezash, edhe Nënë Tereza mund të blihet, por nuk do të gjeni dhurata apo suvenire me simbole, shenja apo gjurmë të trashëguara prej detit. Do të mjaftonte që ajo që ekziston sot si fjalë të bëhej pjesë e jetës reale, duke filluar nga recetat e vjetra durrësake të ushqimeve të detit, të cilat nuk do t'i shihni në menutë e restoranteve, as në dërrasat e zeza para tavernave, deri tek riprodhimet apo kopjet e gjithçkaje, që konsiderohet historik për qytetin tim.
Megjithatë, ata që jetojnë çdo ditë në Durrës nuk mund të lëndohen prej atyre që janë atje si spektatorë kalimtarë dhe qëndrojnë në qytet vetëm pjesërisht; ata që jetojnë këtu, me trup dhe mendje nuk do të dëgjojnë këshillat e atyre që janë këtu vetëm me zemër.
Çdo gjë që mendohet se zgjat përgjithmonë mund të pësojë fatin e të vdekshmëve. Ky nuk është epitaf. Vetëm juve, që nuk keni qenë kurrë në Durrës, dua t'ju them: shkoni, por mos bëni shumë pyetje. Mos pyesni se ku është rezidenca e Princ Vidit, nuk do ta gjeni, edhe pse ajo ishte ndër të paktat ndërtesa të stilit të rilindjes europiane në Shqipëri. Duke mos pyetur, do ta shpëtoni veten nga telashet. Nuk ka më alga deti, vila në plazhe me rërë, ura druri ku gratë uleshin duke shijuar banjat e detit, nuk ka më kripore lagune, lejlekë, kryevepra artizanale të të bëra me dorë, nuk ka spital psikiatrik në kodër, asnjë fabrikë akulloresh - nga ato të ditëve të mia. Qyteti nuk e ka më atë aromën e provuar dhe të tretur diku, si fakti i harruar që Durrësi ishte kryeqyteti i këtij vendi të paktën dy herë.
Çfarë do të thoshte Georgi Gospodinov, i cili në Bullgari jeton një 'vdekje' shumë më të larë se zhdukja e ngadaltë që kalojnë banorët e Shqipërisë: Bota ishte e thjeshtë dhe e rregullt, thjesht e rregulluar. Të mërkurën - peshk, të premten - televizioni rus. (Për shqiptarët, fillimisht rusë, pastaj kinezë, pastaj herë pas here, shkurtimisht, jugosllavë dhe italianë, dhe më pas ekskluzivisht vendas.) Nuk është e lehtë të jetosh tridhjetë vjet pas vdekjes së vet.
Si të arrijmë në breg?-pyes Arianin.
Kërkoni shëtitoren 'Vollga'.
Durrësi nuk ka lumë, aq më pak një lum rus. Durrësi është bërë nga kripësia dhe barishtet mesdhetare, guri dhe ëndrrat. Por për këtë do të flasim një herë tjetër.
Në gusht do të bëhen njëzet e pesë vjet që kur disa anije me rreth 15 mijë emigrantë nisen nga portet e Durrësit dhe Vlorës drejt Barit italian. Qeveria italiane reagon duke i "vendosur" këta persona në një stadium sportiv, pa u siguruar ujë të mjaftueshëm, ushqim, kushte higjienike, për të mos thënë. Sikur të ishin kafshë (të rrezikshme) në një kopsht zoologjik, nga helikopterët që qarkullojnë sipër tyre u hidhen gjërat më elementare.
Europa "harron" se në juglindjen e saj frymon një vend me tre milionë shpirtra. Atje, Europa ka parë boshllëk (zbrazëti) për dekada, një njollë të bardhë të padëmshme, ekzistencën e së cilës ajo e shkund nga supet. Pastaj ai eksod, si çdo eksod (ngadalë), i hap sytë dhe Europa trazohet. Së shpejti 20,000 njerëz të tjerë largohen nga Shqipëria dhe gjatë viteve të ardhshme të paktën 350,000 njerëz ikin duke përshëndetur me dorë në vendin e tyre: Lamtumirë, Shqipëri (zbogom).
...ky grurë që prekim dikur ka qene dhe e ç'është tani dhé, dikur ka qenë shi, kam vela, kam ujë, kam erën për mbroth, prandaj duhet të jem sto anije, më duhet trup, një formë... një trajtë për të më përqafuar, se jeta është dhe ka qenë vetëm një, por mëshirë nuk ka pasurnë art. - Arian Leka, Andantino semplice.
(përkthim nga Daša Drndić)

*Teksti u krijua si pjesë e projektit Aesthetic Education Expanded, i cili u financua si pjesë e programit 'Europa Krijuese' të Bashkimit Europian.


Tekst je nastao u sklopu projekta Prošireni estetički odgoj (Aesthetic Education Expanded) koji je financiran u sklopu programa 'Kreativna Europa' Europske unije.

26 December 2023

MBUSHJA E VAKUMIT - Marko Pogačar për poezinë e Arian Lekës

MBUSHJA E VAKUMIT - me këtë ketë titull e fillon poeti i njohur Marko Pogačar analizën e tij mbi gjendjen e përkthimin e poezisë – poezia, si një "produkt" letrar i neglizhuar masivisht gjatë dekadave të e fundit si përkthim në gjuhët e Europës dhe të rajonit tonë.
Në shqyrtimin e Marko Pogačarit është krijimtaria e Arian Lekës, për librin e tij „Hartë memece për të mbyturit", përkthyer dhe botuar në gjuhën serbe, si dhe të dy poetëve çekë, Petr Hruška, për librin „Dan velik kao oboreni jelen" dhe Adam Borzič, për librin „Vreme u Evropi".
Për librin e me poezi të zgjedhura të Arian Lekës (Izabrane pesme: Srebrno drvo & Treći Trg, Beograd, 2023.), përkthyer nga shqipja prej Merima Krijezit, poeti Marko Pogačar shkruan se Arian Leka, i lindur në Durrës në vitin 1966, është ndoshta poeti bashkëkohor shqiptar më i njohur ndërkombëtarisht, së bashku me Luljeta Lleshanakun. Ai është botuar disa herë në revista në vendin Kroaci, por disa libra të tij me ese dhe tregime janë botuar në Serbi dhe Mal të Zi. 

Titulli i librit (Izabrane pesme) është përcaktuar si një përzgjedhje nga poezia dhe poshtë origjinalit janë renditur katër botime, por poezitë, sidoqoftë, formojnë një tërësi koherente, të konceptuar fort, ndoshta vetëm nga libri "Hartë memece per të mbyturit".
Si një lloj prologu i poezive, janë prerje nga shtypi, që dokumentojnë tragjedi të ndryshme të kalimeve të paligjshme të Mesdheut, ndërsa vetë poezitë e krahasojnë subjektin obsesiv të autorit - detin - me varrin blu, që po bëhet gjithnjë e më masiv.
Poema "Auschwitz detar" është qendra e kësaj heshtjeje; një klithmë e padëgjuar, por poetikisht goditëse, e të mbyturve. Në anën tjetër, në vend të njerëzve, në breg mbërrijnë të shpëtuara kafshët: ato të logove të markave të shtrenjta, të prodhuara në disa vende të tjera të botës së tretë, si në në poezinë "Mision shpëtimi".
Mes të tjerash Pogačar shkruan se librat e përkthyer nga shqipja në Kroaci shfaqen ndoshta një herë në vit të brishtë dhe, kur bëhet fjalë për poezinë, ajo periudhë është padurueshmërisht e gjatë. Në Beograd, sërish situata është disi më e mirë, por edhe atje, për shkak të rrethanave të njohura historike, për një kohë të gjatë pasoi një vakum jashtëzakonisht i zhurmshëm. Gjendja e shkëmbimit letrar me letërsinë shqipe nga Kosova u aktualizua më pas me angazhimin e ekipit të mbledhur rreth festivalit Polip. Deri atëherë, sondazhi më i rëndësishëm i lirikës nga Kosova ishte antologjia "Bez glagol" e Ali Podrimjes, e vitit 1978. Vetë Shqipëria mbeti kryesisht një pikë e verbër..."

Ndërkaq, vlerësimet për Arian Lekën, në mendimin kritik kroat nuk kanë munguar. Në njërën prej rubrikave të saj të udhëtimit nga Shqipëria, Dasha Drndić shkruante: "Me poezitë dhe prozën e tij, Arian Leka shtrydh veten si amerikanët shtrydhin portokajtë. Ai kryen në heshtje vetëvrasje e kështu, në mënyrë paradoksale, rilind."


https://arhiva.tacno.net/kultura/dasa-drndic-me-shqiperine-ne-xhep-leda-mora/?fbclid=IwAR20xGAmp3lN2P6BgljlVtM4fnxyjfxZ02CGUyC_c6n6gNl4Xvj10zCLg5M


Arian Leka dhe Marko Pogačar kishin gjithashtu edhe një bashkëbisedim dhe lexim autorial në Zagreb (Booksa), ku dialoguan mbi poetikën personale dhe prozat e tyre të udhëtmit, kritikën letrare, përkthimet, librat për fëmijë, muzikën dhe leximin.Biografitë e këtyre dy autorëve tyre përshkohen me toponime mesdhetare dhe në veprat e tyre gjendet një rrjet i dendur referencash dhe aludimesh për peizazhe imagjinare, të brendshme detare. Siç u theksua në takim, në veprat e tij Arian Leka sjell detaje të brishta të historisë së tij personale dhe të historisë së Shqipërisë, eksploron dhe flet fuqishëm për ndjenjat njerëzore në botën moderne. Në veprën e tij, ashtu edhe në edukimin e tij, poezia ndërthuret me muzikën në një ndjekje të vazhdueshme të harmonisë së vargjeve dhe zgjedhjes së kujdesshme të fjalëve.


https://booksa.hr/u-klubu/program/ostali-programi/pjesnicke-koordinate-mediterana-arian-leka-u-razgovoru-s-markom-pogacarem?fbclid=IwAR2tNUncGqxpJ7ZFZn9peGX54g3UMGNEtgYOSCZQxNc2pH5R7BMXpA-laYo

 

https://www.rezidencija.dhkp.hr/post/gost-rezidencije-u-prosincu-arian-leka

 

https://www.facebook.com/dhkpcroatia


https://booksa.hr/vijesti/vijesti/arian-leka-dolazi-na-rezidenciju-dhkp-a

 

Total Pageviews